Orde of Chaos
Eigenhandig stapelt ze de ruimtes van oude panden vol met sloopmateriaal afkomstig uit die panden, zodat er een architectonische installatie ontstaat. Zo brengt Marjan Teeuwen zowel verwoesting als ordening aan,de polariteiten waar het menselijk bestaan om draait. In haar laatste project toont zij zich meer dan ooit een schepper van abstracte beelden.
TEKST: ETIENNE BOILEAU FOTOGRAFIE: LENNY OOSTERWIJK
De ravage die Marjan Teeuwen (Venlo, 1953) in vijf slooppanden in Rotterdam-Zuid veroorzaakte was enorm. De sloop van binnenmuren, vloeren en plafonds maakte dat de binnenruimte bijna helemaal vrijkwam. Daarna volgde een bijzondere reconstructie: duizenden stuks van door de sloop verkregen bouwmateriaal werden één voor één gesorteerd en netjes op elkaar gestapeld tegen muren en wanden. Een ordening die een opbouwende, esthetische ingreep blijkt te zijn met als resultaat Verwoest Huis Bloemhof. Opbouw als tegenpool van verwoesting. Volgens de kunstenaar hebben deze twee polariteiten het menselijk bestaan in hun greep.
Minimalistische stapelingen
Tijdens een rondleiding voor een groep Rotterdamse kunstliefhebbers lichtte Marjan Teeuwen – kordate vrouw en klein van postuur – het project Verwoest Huis Bloemhof toe: ‘Van Woningbouwvereniging Woonstad kreeg ik drie weken voor de start deze vijf arbeiderswoningen toebedeeld; ze waren rijp voor de sloop. Ik mocht ermee doen wat ik wilde, zolang er maar geen gevaar ontstond voor de panden ernaast. De eerste maanden maakte ik schetsen voor de uiteindelijke installatie, terwijl de Woningbouwvereniging de vergunningen regelde. Daarna heb ik de panden in drie maanden tijd samen met mijn vaste aannemer en een ploeg vrijwilligers verbouwd tot deze architectonische installatie.’
Sinds een jaar of vier verbouwt Marjan Teeuwen slooppanden. Een leegstaande cafetaria in Den Bosch was het eerste pand waarin zij tot minimalistische stapelingen van bouwmateriaal kwam. Een jaar later maakte zij in een houten huis in Siberië een installatie met steeds terugkerende halve cirkelvormen. En dan is er nog het drie verdiepingen tellende slooppand aan de Piet Mondriaanstraat in Amsterdam, dat zij in 2011 onder handen nam. Zodra de installaties klaar zijn, gaan ze open voor publiek. Maar vroeg of laat gaan uiteindelijk alle panden tegen de vlakte. Het enige wat blijft en ook verkocht wordt, zijn de foto’s van de installaties. De uitgekiende wijze waarop gehakt en gesloopt wordt, bepaald in hoge mate hoe die foto’s eruit komen te zien.
Teeuwen: ‘Hier in Bloemhof zijn grote gaten geslagen in plafonds, vloeren en muren, waardoor er mooie, halfopen ruimtes zijn ontstaan. De rauwe randen van de afgebroken stenen muren heb ik bewust laten staan; zo kun je de verwoesting met eigen ogen aanschouwen. Op twee verdiepingen zijn vloeren scheefgezet of domweg ‘geknakt’. Eén trap is eruit gehaald, een andere bleef intact. Je kunt nu naar de eerste en tweede verdieping lopen, en van daaruit een beeld krijgen van het skelet en de architectonische structuur van de woningen. Van daaruit zie je ook de sociale structuur: hoe klein de huizen waren en op wat voor manier ze zijn ingedeeld. Alle ramen zijn volgestort met puin; daardoor versterk ik de beleving van de installatie. Geen lichtinval van buiten, enkel bouwlampen. De gebruikte bouwmaterialen zijn door mijn assistenten gestript en vervolgens in stukken gezaagd. Daarna heb ik alle ruimtes eigenhandig volgestapeld; dat is mijn eigen handschrift, dat werk is niet uit te besteden. Ik ben in toenemende mate een beeldhouwer want alle wanden hebben uitgesproken vormen: van half rond tot bol-, K- of C- vormig. Op enkele plekken is materiaal van buiten verwerkt dat ik op de sloop had gevonden, zoals dit materiaal van pvc. Zo’n hele met stukjes pvc gevulde wand is prachtig van licht en kleur, ook straks op de foto. In de ontwerpfase en ook bij het slopen houd ik al rekening met de foto’s die later ontstaan.’
Twee foto’s in negen maanden
De foto’s van Verwoest Huis Bloemhof beschouwt Marjan Teeuwen als autonome werken. Ze laat het pand vanuit allerlei hoeken fotograferen door haar vaste fotograaf. Met behulp van verschillende digitale technieken worden al die beelden in één beeld samengevoegd. Je krijgt zo een gedetailleerd overzicht van de installatie: niet alleen in de breedte, maar ook in de hoogte en in de diepte. Zo’n foto is een optelsom van alles wat het oog gezien heeft. Teeuwen: ‘Voor het eerst moet ik nu een drieluik maken omdat de foto anders te groot wordt. Verwoest Huis Bloemhof 1 meet in totaal 4,5 meter bij 1,60 meter en is daardoor niet in één geheel hanteerbaar. Een andere foto van dit project, Verwoest Huis Bloemhof 2 bestaat uit een twintigtal opnames van de twee bovenste verdiepingen en krijgt een formaat van 1,60 bij 1,80 meter. Negen maanden werk levert dus uiteindelijk maar twee foto’s op, in een oplage van zeven stuks.’
Een paar weken later ontmoet ik Teeuwen weer, nu in haar huis in Den Bosch, waar zij ook haar atelier heeft. Openhartig vertelt zij over haar jeugd: ‘Ik ben opgegroeid in een boerengezin uit Limburg, waar kunst en cultuur geen enkele rol speelden. Als gehandicapt kind – ik kreeg op jonge leeftijd polio – had ik behoorlijk wat beperkingen. Maar uit die beperkingen heb ik mijn kracht kunnen putten. In installaties zoals Verwoest Huis Bloemhof zit alles van me, authentieker kan gewoon niet.’
Zeker is dat Teeuwen zich niet of nauwelijks beperkingen op laat leggen, maar soms worden haar projectvoorstellen om veiligheidsredenen afgekeurd. Zo schrokken ambtenaren in Amsterdam erg van haar voorstel om de vloeren van het leegstaande Sint Nicolaas Lyceum te laten zakken met behulp van springstof. Gelukkig was er in Rotterdam, de stad van doorpakken en opbouwen, meer mogelijk.
Marjan Teeuwen: ‘Het woord ‘beperking’ is in de media vaak negatief geladen; de mens wil geen beperkingen. Terwijl het juist draait om de vraag: hoeveel beweging, hoeveel verandering laat je toe in je leven? Zet je iets scheef zoals de Russische avant-garde deed – denk aan Malevitsj – dan is de wereld in rep en roer. Scheef staat voor desoriëntatie, en dat associëren mensen al snel met chaos en onveiligheid. Maar voor kunstenaars en wetenschappers staat het begrip chaos voor het ontdekken van nieuwe mogelijkheden, een artistiek zoekproces, waarin je nieuwe stappen zet.’
Het werk van Teeuwen cirkelt rond chaos en orde, verwoesting en opbouw. Betekent totale chaos niet oorlog?
‘Bezoekers associëren mijn installaties inderdaad vaak met onveiligheid, met oorlog en rampen vanwege de verwoesting die ze erin aantreffen.Maar dat is maar één kant, ze benoemen ook de schoonheid en de kracht van het opbouwen.’
Condition humaine
Zo’n twee jaar geleden wist Teeuwen voor een Biënnale in Krasnoyarsk (Siberië) de hand te leggen op een vrijstaand houten huis met twee portieken. In vijf weken tijd werd het gebouw door haar en haar medewerkers gedeeltelijk gesloopt en weer opgebouwd. Er ontstonden maar liefst dertien afzonderlijke ruimtes, die steeds door open halve cirkels met elkaar verbonden waren. Vanuit bepaalde ooghoeken kreeg je duizelingwekkende effecten: vierkanten die op cirkels gingen lijken en een subtiel spel van verdubbelingen in de binnencontouren.
‘Toen ik aankwam in Rusland was het eerste wat ik hoorde dat ik een maand minder tijd had dan gepland. De situatie die ik aantrof was bijna catastrofaal. Het slooppand, waar geen ramen en deuren meer inzaten, bleek gedeeltelijk bewoond door daklozen. Maandenlang liepen ze nog rond terwijl ik er bezig was. Het leek wel een setting à la Boris Mikhailov, een Oekraïense fotograaf die de sociale desintegratie vastlegt, ontstaan na het uiteenvallen van de Sovjet Unie. Complete armoede en een volstrekte chaos; de mensen daar vechten om overeind te blijven. Zo langzamerhand begint dat een tijdsbeeld te worden: er wordt niet meer gedeeld, de mens is weinig sociaal en pakt wat-ie krijgen kan. De kloof tussen arm en rijk wordt steeds groter. Of neem Wall Street, wat daar is gebeurd; dat een stelletje bankiers met een puur op eigen gewin gerichte houding en door extreem ingewikkelde producten een heel financieel stelsel te gronde kunnen richten. Ongelooflijk! In mijn werk raak ik aan die menselijke conditie. “De mens is niet in staat de polariteit van verwoesting en opbouw te overwinnen”, zei Dostojevski al. En inderdaad de mens is in de basis niet solidair.’
Gordon Matta-Clark
Marjan Teeuwen is niet de eerste kunstenaar die panden op een dergelijke nietsontziende manier onder handen neemt. De vroeg overleden Amerikaanse kunstenaar Gordon Matta-Clark (1943-1978) stond bekend om zijn cuttings in woningen en gebouwen. Matta-Cark, die van huis uit architect was, specialiseerde zich in de verwijdering van gevelornamenten en monumentale incisies. Zo sneed hij in 1977 met een flink arsenaal aan kettingzagen en slijpschijven dwars door de verdiepingen van een leegstaand gebouw vlakbij Het Steen in Antwerpen. Van binnenuit en vanaf het dak gezien ontstonden zo bizarre doorkijken. Foto’s van deze installatie, die hij ‘Office Baroque’ noemde, zijn nu te zien op een tentoonstelling in het M HKA te Antwerpen. Matta-Clark ontmantelde de architectuur van een gebouw om daarmee de ruimtebeleving te stimuleren. Voelt Teeuwen verwantschap?
‘Hij is zeker een van mijn grote voorbeelden, maar mijn architectonische installaties gaan veel verder. Waar Gordon Matta-Clark stopte, daar neem ik het stokje over. Ik zet het gebouw zoveel mogelijk naar mijn hand, snijd het in de vorm die ik hebben wil en maak er een architectonische sculptuur van. Na de verwoestingen die ik in zo’n slooppand aanricht, voeg ik ook weer vormen toe. Vormen waar heel veel abstractie en minimalisme inzit. In die zin ben ik een echte beeldhouwer. Zoals ik in Rotterdam op de benedenverdieping een halfronde vorm tegen een achterwand heb gecreëerd, of hoe ik eerdere stapelingen van bouwmateriaal in een snackbar in Den Bosch helemaal in zwart-wit heb opgezet; dat zijn echt abstracte beelden. Vaak geïnspireerd op het werk van Malevich en Schoonhoven, de tijd van het modernisme en de Zero-beweging.’
Copyright 2013 © Etienne Boileau
Tentoonstellingen
Art Rotterdam
7 - 10 februari 2013
Cruise Terminal Rotterdam
www.artrotterdam.nl
Verwoest Huis Bloemhof
Voor een bezoek aan de installatie van Marjan Teeuwen
zie www.artrotterdamweek.com
25 jaar M HKA
Collectie XXXI
5 Ensembles
t/m 20 januari 2013
met o.a. werk van Gordon Matta-Clark
M HKA Antwerpen
www.muhka.be