Kunst en Klimaat

Material Flows / The hidden afterlives of plastic waste

Kunstenaars zijn meesters in het visualiseren, verbeelden en overtuigen. Met hun werk vertellen ze verhalen die beklijven. De Engelse kunstenaar en curator Ben Parry kreeg vrij spel om een tentoonstelling over plastic afval te organiseren in de ruimte van Zone2Source in het Amstelpark. In zijn boek Waste Work, the art of survival in Dharvi beschrijft Parry samen met Graham Jeffery het afvalverwerkingstraject in de stad Mumbai. Die studie vormt de basis van de huidige tentoonstelling waarin op niet mis te verstane wijze wordt duidelijk gemaakt dat plastic een van de oorzaken is voor de ernstige milieucrises waarin we terecht zijn gekomen. Deelnemende kunstenaars: Ravi Agarwal (IN), Kevin van Braak (NL), Maarten Vanden Eynde (BE), Kelly Jazac (CA), Diana Lelonek (PL), Milisifilem Collective (ID), Ipeh Nur (ID) en Riar Rizaldi (ID)

Door Etienne Boileau

Material Flows maakt deel uit van een langlopend onderzoeksproject, ontwikkeld door Compound 13 Lab, een collectief uit India dat zich de laatste jaren richtte op de informele afval- en plastic recyclingeconomie in Mumbai. Tijdens Material Flows worden een zestal interessante films getoond, naast enkele objecten, tekeningen en een drietal installaties. Daardoor is de tentoonstelling nogal eenzijdig; niet alleen qua media maar ook qua thematiek. Door de films heeft het thema van de tentoonstelling vooral een sociologische en ecologische invulling gekregen. Maar als bron van informatie is een bezoek aan de tentoonstelling zeker de moeite waard.

Vervuilde leefgebieden
Als bezoeker krijg je de sterk negatieve gevolgen te zien, die ontstaan bij de productie en het gebruik van plastics. De daarmee gepaard gaande ecologische schade en wereldwijde afvalstromen worden uitvoerig in kaart gebracht. Centraal in de tentoonstelling staat een werk van het Indonesische Milisifilem Collectief. Het bestaat uit diverse tekeningen van fabriekscomplexen, een video en een verzameling plastic afval op de grond. In de video met ondertiteling vertellen inwoners over de teloorgang van de Ciliwung rivier in Jakarta. In vroegere tijden speelde de rivier een centrale rol in de behoeften van de gemeenschap, maar ze heeft inmiddels ernstig te lijden onder ecologische achteruitgang. Ze fungeert nu als afvoerkanaal en vergaarbak voor het afval van de stad. De milieucrises van dit moment hangt volgens curator Ben Parry samen met de wereldwijde productie van en handel in plastic afval. Oliewinning – o.a. nodig om plastics te maken - legde in het verleden de basis voor de uitbuitende grondstoffensystemen van nu. Het plastic afval dat in Westerse landen wordt ingezameld, keert nu terug naar vroegere koloniën om daar verwerkt te worden. ‘Door deze materiaalstromen te traceren onthult de tentoonstelling de giftige lasten die landschappen en gemeenschappen in het Mondiale Zuiden met zich meedragen’, aldus Parry. Neem bijvoorbeeld de indrukwekkende video Unseen Women: Hidden Livelihoods of Waste Work, uit 2024 van Parry. De film biedt een intiem kijkje in het leven van vrouwen in de frontlinie van afvalverwerking en recycling in Mumbai. De gefilmde gesprekken met deze vrouwen spelen zich af in Dharavi, een informele nederzetting in Mumbai en het oorspronkelijke recyclingcentrum van de stad, dat door de bewoners zelf is opgezet. De vrouwen, van wie velen ooit in Dharavi woonden, zijn ontheemd geraakt door sloopwerkzaamheden aan huizen en bedrijven langs de waterleiding in het gebied. Parry’s film belicht niet alleen de fysieke en emotionele tol van dit werk, maar onderstreept ook de bredere implicaties ervan; je ziet de vrouwen met blote handen en zonder enige verdere bescherming plastic afval op kleur en grootte selecteren. Het is buitengewoon triest dat dit soort grote hoeveelheden plastic afval op stortplaatsen in ontwikkelingslanden belanden waar het op primitieve wijze verwerkt wordt. Maar deze inzamelingsindustrie zomaar stoppen, kan ook niet; het is inmiddels een belangrijke manier om inkomsten te vergaren voor duizenden inwoners in Dharavi.

Niet zwijgen   
Nog kritischer zijn de installaties van Ipeh Nur en Kevin van Braak met de titel Silence Would Be Treason. Daarin onderzoeken beide kunstenaars de praktijken van oliewinning door Shell in Indonesie. Het werk Lautan Api / Sea of Fire baseerde Ipeh Nur op archieffoto’s van de oliewinning in Indonesië, die begon met de Bataafsche Petroleum Maatschappij, welke later weer fuseerde met Shell. Tijdens de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog werd de stad Pangkalan Brandan in West-Java een strijdtoneel. In een daad van verzet werkten lokale oliearbeiders samen met het Indonesische Nationale Leger en staken op 13 augustus 1947 de stad en de olieraffinaderij in brand. Die strijd is fraai in beeld gebracht door Ipeh Nur, die daarvoor een vijftal doeken beschilderde. Het batikwerk hangt nu prominent in het midden van de ruimte. Maar ook de rol van de Amerikanen bij oliewinning komt in dit werk aan de orde; in 2018 werd PT Chevron Pacific Indonesia geïdentificeerd als de grootste producent van gevaarlijk afval.

Nanoplastics
De Belgische kunstenaar Maarten van den Eynde brengt de wereldwijde vervuiling door plastics nog eens extra in beeld met het werk Paleontologisch plastic IV, 2014. Het bestaat uit vijf ranke stapelingen van enkele kilo’s plastic afval afkomstig uit de wereldoceanen. Met dit werk laat Van den Eynde zien dat kunststoffen extreem duurzaam zijn en heel langzaam of zelfs niet afbreken. Onlangs is door wetenschappers ontdekt dat nanoplastics in de lucht alle water- en voedselbronnen kunnen infiltreren; ze zijn zelfs aanwezig in regendruppels.
Conclusie van dit alles is dat het (nog) niet mogelijk is om ons een wereld zonder plastic voor te stellen. Met die conclusie eindigde ook het curatorenteam dat de tentoonstelling Plastic die Welt neu denken maakte in het Duitse Vitra Design Museum drie jaar geleden. De ontstaansgeschiedenis van het materiaal plastic en de vele unieke toepassingsmogelijkheden kwamen tijdens die tentoonstelling uitvoerig aan bod. Maar ook de negatieve effecten werden uitgebreid in beeld gebracht en besproken. Zowel in de begeleidende catalogus als tijdens de gesprekken met deskundigen die plaatsvonden in het Vitra Design Museum, werd belang gehecht aan de allernieuwste recyclingstechnieken en de alternatieven voor het gebruik van plastic die er nu al zijn.  

Material Flows 14 februari - 13 april 2025
Zone2Source, proeftuin voor kunst en ecologie
www.zone2source.net/en/tentoonstelling/material-flows