‘Hoe gaat een mens om met de dingen die hem overkomen ?’


Gabriel Lester

en de grillige bewegingen van het lot

 
Dit voorjaar brengt Museum Boijmans Van Beuningen een presentatie met werk van de Nederlandse filmer en kunstenaar Gabriel Lester onder de tentoonstellingstitel Suspencion of Disbelief. In twee museumzalen wordt een grote diversiteit aan installaties, objecten, en filmisch materiaal getoond. Daarin legt Lester de formules, rituelen en bezweringen bloot die de mens zich eigen heeft gemaakt om zijn lot te beïnvloeden en het noodlot af te wenden.
 
 
Tekst: Etienne Boileau  
 

Museum Boijmans pakt flink uit met het werk van Lester. Weliswaar was er eerder ook werk van hem te zien in Het Haags Gemeentemuseum en het Stedelijk in Amsterdam, maar twee museumzalen had Lester nog niet eerder tot zijn beschikking. Dat bood hem de kans om dit keer in het Boijmans een totaalinstallatie te maken, waarin bijna alle facetten van zijn kunstenaarschap aan bod komen. Daaronder de twee speciaal voor deze tentoonstelling gemaakte films over loterijen en een grote lichtinstallatie, die hij in een eerdere versie ook op de Rijksacademie toonde. Daartussen een diaserie over meteorieten, een fragiele maquette van stuntrijders, en enkele vitrines met parafernalia en diverse sculpturen. Hoge tropische planten staan her en der ter completering tussen de installaties opgesteld, en er zijn bankjes van waaraf bezoekers Lesters films kunnen bekijken. Bijna elk onderdeel staat op wielen, wat de indruk wekt alsof de tentoonstelling op een nonchalante, toevallige wijze is ingericht.
De opmerkzame bezoeker komt er al snel achter dat het werk van Lester grotendeels gebaseerd is op film. Geen wonder, want voordat hij naar de Rijksacademie ging, zat hij een jaar op de audiovisuele afdeling van de Academie voor Kunst & Vormgeving St Joost in Breda. Volgens Robin Brouwer - filosoof en schrijver - heeft Lester heel veel andere dingen gedaan voordat hij zich echt serieus met kunst ging bezig houden: ‘Hij maakte hip hop, was regisseur en opnameleider voor videoclips, hield zich bezig met reclamefilms en schreef muziekteksten. Lester is altijd een breed georiënteerde, uiterst creatieve kunstenaar geweest. Zijn grootste droom is ooit een speelfilm te maken’, zegt Brouwer. 

Digitaal archief
Ruim voor de opening van zijn tentoonstelling spreek ik Gabriel Lester in zijn kantoorruimte in Amsterdam-West. Vanachter zijn bureau op de derde verdieping kijkt hij over een besneeuwde, dichtgevroren vaart. Een gesoigneerde man, belezen en verbaal sterk. Druk bezet ook; onlangs nog was hij in Brazilië voor de Biënnale in Sao Paolo en de avond voor ons gesprek kwam hij terug uit Duitsland. Al pratend toont Lester me beelden uit eerdere video- en filmproducties, en geeft me een kijkje in zijn persoonlijk digitaal archief vol oude foto’s en films. Van daaruit blijken de meeste ideeën bij hem te ontstaan.
Lester: ‘Voordat ik aan de slag ga met een thema, doe ik eerst uitvoerig research. Ideeën komen bij me bovendrijven en een filmisch beeld of installatie krijgt zo langzaamaan vorm in mijn hoofd.’ Voor zijn tentoonstelling in het Boijmans begon Lester meer dan een jaar geleden met de voorbereidingen. Het was hem eerder opgevallen dat de wereld vaak wordt onderverdeeld in twee polen: plus of min, zwart of wit, goed of kwaad, en God of de duivel. Maar het lot wordt vertegenwoordigd door één persoon: Vrouwe Fortuna. Zij is de godin van zowel voor- als tegenspoed. Voor- en tegenspoed, het lot of fortuin: stuk voor stuk interessante thema’s voor een tentoonstelling.

Van regendans tot rozenkrans
Lester: ‘Vrouwe Fortuna is eigenlijk een tragisch figuur. Ik houd van
tragische helden, zoals Humphrey Bogart in de film Casablanca, of de hoofdfiguur in De Donkere kamer van Damokles van Hermans. Zo’n held
die eigenlijk alles moet opgeven en tegen zijn eigen natuur in moet gaan om het goede te doen. Die zowel verliezer als winnaar is, of die de
verzetsheld én collaborateur in één persoon verenigt. Iemand die een dubbele rol speelt.’ Ook in persoonlijke zin gaat dit min of meer op, want zijn afstamming uit een oude Joodse familie biedt Lester heel wat contrastrijk materiaal. Lester is weliswaar geboren in Amsterdam, maar zijn beide ouders waren Joodse vluchtelingen, afkomstig uit New York en Brussel. En hun beider families kwamen oorspronkelijk weer uit Amsterdam, Berlijn en Silezë. In ’33 vluchtte zijn Duitse grootvader voor de nazi’s naar Amerika, waar hij zijn familienaam Leipziger in Lester veranderde. Lester: ‘Als mens heb ik daardoor bewust meekregen dat het leven op existentieel niveau heel duidelijk twee kanten heeft. Er kunnen tragische dingen in je leven gebeuren, maar wat daaruit voortkomt kan op een heel basale manier ook weer positief zijn.’
Bij zijn onderzoek naar de werking van het lot stuitte Lester al gauw op de vraag: Hoe gaat een mens om met de dingen die hem overkomen? Lester ontdekte dat we heel goed in staat zijn om verbanden te zien en verklaringen te geven over veel van wat ons overkomt. Maar kloppen die verklaringen wel? En moet het gegoochel met regendansjes, wierook en rozenkransen niet gewoon gezien worden als bezweringen, als een soort bijgeloof, of als formules om jezelf opnieuw te programmeren, om je mindset te veranderen ? Het antwoord daarop geeft Lester niet. Hij wil de toeschouwer van zijn installaties enkel overhalen om diens eigen redeneringen te onderzoeken en ter discussie te stellen. De toeschouwer moet zichzelf kunnen herkennen in het werk en kan zich de vele lagen erin eigen maken. Dat geldt voor de tragische maar ook voor de positieve kanten van zijn installaties, want de ruimte tot interpretatie die Lester geeft is groot.

De loterij als lotsbestemming
Het hoofdthema van Lesters expositie in het Boijmans vormt de lottotrekking. Dat thema krijgt vooral vorm in twee grote filmische installaties. Zo is er de 16 mm film Cleromancy # 2 te zien, een film waarin hij op een nogal hallucinerende wijze een lottotrekking in beeld brengt. Het filmbeeld dat hij ons voorschotelt, bestaat alleen uit de hand en de vingers van degeen die de genummerde, binnenrollende balletjes aanwijst. Het mechanisme dat de ballen in beweging brengt, laat hij niet zien. Erachter is het snorrende geluid te horen van de filmprojector die de film afspeelt. Dat geluid maakt dat het lijkt alsof de filmprojector het mechanisme is dat de ballen selecteert. Deze intrigerende film duurt niet meer dan twee en halve minuut. En dan is er de imposante videofilm The big one, een titel die Lester ontleende aan de Spaanse benaming EL Gordo, die in Spanje voor een dergelijke grote loterij wordt gehanteerd. Het idee voor een videofilm over zo’n mega-lottotrekking leidde Lester onder andere af van een Vlaamse film uit 1938. Daarin vielen vijftien miljoen franken op één bepaald lot. De trekking werd gedaan tijdens een officiële plechtigheid in het Antwerpse Sportpaleis met veel muziek en dans. Je ziet een groot orkest in een orkestbak, een tombola en tientallen officials. Er zitten honderden mensen op de tribunes; iedereen op z’n paasbest aangekleed. In Lesters videofilm The big one zijn ook subtiele associaties met de Film Noire, te herkennen, een filmgenre dat ontstond in de jaren '40 en dat sterk beïnvloed werd door de misdaadromans uit die tijd. Lester nam The big one op in het Planetarium in Artis en filmde de trekking op een impressionistische manier; hij toont slechts korte impressies van het gebeuren. In de ronde zaal van het Planetarium staat een reusachtige lottomachine opgesteld. We krijgen druppelsgewijs de nummers en de reacties van de 350 toeschouwers te zien, die erbij aanwezig zijn. Hoofdrolspelers wisselen blikken uit, voeren de spanning op. Lester regisseerde en filmde de gebeurtenissen bovendien volgens de geijkte principes van een ritueel.
Lester: ‘Een ritueel heeft altijd dezelfde narratieve constructie als een verhaal: er moet een introductie zijn, vervolgens is er een soort conflict of spanning, en dan zijn er de winnaars en verliezers. The big one gaat eigenlijk over hoop en over religie. Want vaak geloven mensen dat God bepaalt wie de winnaar is. De winnaar krijgt een toegangskaartje tot een zorgeloze wereld; een wereld zoals het paradijs ooit geweest moet zijn’. 

How to act 
Naast de nodige films wordt er in het Boijmans ook een interessante diaserie over gevonden meteorieten getoond. Veel literatuur en schilderkunst gaat immers over vallende meteorieten, over de betekenis van dit fenomeen en soms ook over de schade die ze hebben aangericht. In spirituele zin wordt er bovendien vaak vanuit gegaan dat in de sterren de toekomst staat geschreven. Dus ook meteorieten kunnen verband houden met onze lotsbestemming. Lesters eerste lichtinstallatie How to act is ook op de tentoonstelling in het Boijmans te zien. Hij toonde de installatie eerder in ’99 op de Rijksacademie. Het is één van zijn belangrijkste werken en het zette zijn galeriehouder Fons Welters op een heel nieuw spoor. Welters: ‘How to Act is een installatie van licht en geluid. In een verduisterde ruimte hangen zestig gekleurde spots. In die ruimte klinkt een soundtrack voorzien van alle klassieke elementen uit film, televisie en theater (romantiek, tragedie, victorie, angst, vreugde enz.). De soundtrack laat de spots op het juiste moment ontbranden en doven, zodat de lading van het geluidsfragment wordt vertaald naar licht. De toeschouwer die zich op afstand of in de installatie bevindt, waant zich  - aangesproken door zijn eigen fantasie - in een verhaal dat zich in een film op televisie of in het theater af zou kunnen spelen. Doordat het beeld ontbreekt creëert de toeschouwer zelf het ontbrekende element. Daardoor geeft Lester ook inzicht in jezelf, want je mag immers je eigen film maken’.
Van deze twaalf jaar oude lichtinstallatie heeft Lester voor de tentoonstelling in het Boijmans een nieuwe versie gemaakt, waarin het noodlot centraal staat. Het palet aan emoties dat de film oproept en de techniek erachter blijven hetzelfde, alleen de titel kan nog veranderen.   

Soundtrack van het leven
Lesters werk gaat vaak over de positie van het individu binnen het collectief. Zijn theatrale installaties zijn pluriform en nooit eenduidig. En ook al bieden ze op het eerste gezicht een mooi visueel spektakel, toch is er altijd een onderhuidse dreiging in te bespeuren en is het verhaal nooit helemaal af; er ontbreekt meestal een deel dat pas in de context van het geheel duidelijk wordt. Zo is het filmbeeld in de lichtfilm How to Act weggenomen, wat de toeschouwer dwingt om de film zelf in te vullen. En de spanning die van de gezichten in The Big One valt af te lezen, geeft evenmin duidelijkheid bij wie het winnende lot gevallen is.
Stuk voor stuk zijn het knappe ensceneringen met een groot gevoel voor detail, waarin Lester de spanning flink weet op te voeren. Met behulp van licht, geluid en filmbeelden dringt Lester door tot de diepere lagen van het leven, en laat hij zien dat het leven even grillig kan verlopen als een loterij.
 
 
Gabriel Lester
Suspencion of Disbelief

 
12 februari - 8 mei 2011
Museum Boijmans Van Beuningen  



New Balls, digitale foto