Documenta 14: politieker dan ooit

Wie deze zomer de Documenta bezoekt kan zich beter maar goed voorbereiden. Het is ondoenlijk om alles te zien dus zal er geselecteerd moeten worden. Op meer dan veertig verschillende locaties is werk te zien van zo’n 150 kunstenaars. Meestal onbekend talent dat zo een internationaal podium krijgt, maar ook een aantal grote internationale namen als Jan Fabre, Mona Hatoum en de begin dit jaar overleden kunstenaar Jannis Kounellis. Gelukkig zijn er ook de nodige verrassingen. Het gebodene wisselt sterk qua niveau, medium en thematiek. Veel kunst heeft oorlog en de gevolgen daarvan als thema. Ook valt een kritische ondertoon te bespeuren tegenover de Westerse democratieën en het Europese project. Daarnaast doen de vluchtelingencrisis en kritiek op de internationale financiële wereld zich in allerlei beeldende uitingen voor. Veel van die kritische geluiden leveren uitermate interessante (video)installaties en performances op.

Door Etienne Boileau

Drie dagen hadden we uitgetrokken voor de documenta 14, die dit jaar voor het eerst in Athene startte en daar nog tot 16 juli te zien is. 7 juni was de persopening in Kassel, en daar waren we bij. Adam Szymczyk, artistiek leider van de documenta, gaf deze 14e documenta als thema mee: ‘Wat Kassel kan leren van Athene’. Daarmee verwijzend naar zijn kritische stellingname over het begrip democratie in een interview in het aprilnummer van Artforum: “Er is een groeiend gevoel dat onze electorale democratie onvoldoende functioneert, aangezien de gekozen vertegenwoordigers niet langer het volk representeren. Athene is niet voor niets door ons als eerste standplaats gekozen, want het klassieke Griekenland was de bakermat in de formatie van het Duitse nationaal bewustzijn. ” Volgens de uit Polen afkomstige Szymczyk beleven we momenteel een mondiale crisis op diverse terreinen, een crisis die volgens hem zijn weerga niet kent.

Persbijeenkomst
Tijdens de druk bezochte persconferentie werd ons in verschillende toespraken voorgehouden welke onderwerpen ten grondslag liggen aan documenta 14. Daaronder actuele thema’s als opwarming van de aarde, migratie, sexual gender, raciale conflicten, en door het Westen veroorzaakte oorlogen in Libië, Irak en Afghanistan. Volgens Bonaventura Soh Bejeng Ndikung, curator-at-large, is crisis de norm geworden en vormt onzekerheid een wereldwijd probleem. Niets voor niets staat er nu in het fronton van het Fridericianum in gouden letters BEINGSAFEISSCARY.  Curator Paul Preciado stelde zich aan de verzamelde pers voor als transgender en legde een link tussen zijn eigen transitie van vrouw naar man en het tijdperk van transitie waarin de wereld zich nu bevindt. Die transitie naar een andere meer duurzame en humane wereld is volgens hem hard nodig, al is het verzet van neoliberale en fascistische bewegingen groot. Het is ook niet voor niets dat de documenta dit jaar in Griekenland is begonnen; een land dat zucht onder het juk van de internationale financiële wereld die volgens Preciado symbool staat voor het neoliberale kapitalisme. Documentaleider Adam Szymczyk eindigde de persconferentie met te zeggen dat ‘The age of learning’ is aangebroken. Het Parthenon of Books van Martha Minujín, dat geheel is opgebouwd uit boeken die ooit verboden zijn, staat volgens Szymczyk symbool voor die ontwikkeling. Want hoe kunnen we kennis nemen van zaken en leren als die kennis ons onthouden wordt?

Parthenon of Books
Het indrukwekkende conceptuele Parthenon of Books van de Argentijnse kunstenaar Marta Minujín ligt in het hart van documenta 14 op de Friederichsplatz, waar in 1933 zo’n 2000 boeken door de nazi’s werden verbrand. Het draadijzeren bouwwerk is een op schaal nagebouwde replica van het Parthenon in Athene, en is ook een reconstructie van een eerder werk dat zij in 1983 in Buenos Aires maakte. Bezoekers aan de documenta wordt gevraagd een verboden boek te doneren en zo onderdeel van het kunstwerk te worden. In totaal zijn zeker 100.000 boeken nodig. Van de gedoneerde boeken wordt eerst door een team nagegaan of ze ook daadwerkelijk verboden werden. Daarna worden ze, luchtdicht verpakt in doorzichtig plastic, een voor een in het Parthenon of Books gehangen. Voor de bovenste rijen wordt een hoogwerker gebruikt, waar we tijdens de persopening in mochten. Dat bood ons een prachtig uitzicht over de Friederichsplatz en het Parthenon of Books. Aan het einde van de Documenta zal de installatie worden afgebroken en worden de boeken verdeeld onder de bevolking van Kassel.
Het is heerlijk dwalen tussen de zuilen van het Parthenon of Books en te ontdekken welke schrijvers en boeken ooit verboden waren. Daaronder de Bijbel, boeken van Goethe, Schiller, Salman Rushdie, George Orwell en zelfs sprookjes van Grimm. Een van de meest voorkomende boeken is Guantanamo Diary van Mohamedou Ould Slahi dat verscheen in 2015 en vol doorhalingen en zwarte passages staat. Alleen zó kon het worden uitgegeven. Zelf heb ik het boek Tractatus theologico-politicus van Spinoza gedoneerd. Het boek verscheen in 1670. Spinoza gaf daarin een voor die tijd veel te vrijzinnige uitleg van de Bijbel en hield een pleidooi voor vrijheid van meningsuiting. Vier jaar later zette het Hof van Holland het boek op een lijst met verboden boeken.

Fridericianum
In het Fridericianum is tijdens documenta 14 een overzicht te zien uit de verzameling van het Nationale museum voor hedendaagse kunst (EMST) in Athene. Dat levert veel middelmatig werk op met soms een uitschieter, zoals de drie zwarte monochrome werken van Pedro Cabrita Reis en de installatie van neon, ijzer en touw van de Griekse kunstenaar Yiannis Bouteas.  Ook sterk was een klein eerbetoon aan Jannis Kounellis, die in februari dit jaar is overleden. Het werk bestond uit diverse in een cirkel geplaatste jute zakken vol kolen, met in het midden een rechtopstaande stalen plaat. Tussen alle andere kunstuitingen ontwaarde ik de video I soldier van de Turkse kunstenaar Köken Ergun, die ik eerder zag tijdens de 9th Istanbul Biennial. Getoond wordt een ceremonie op Turkije’s nationale dag voor Jeugd en Sport waarin studenten van een militaire academie onder veel applaus door het stadion marcheren. Ondertussen schreeuwt een militaire leider allerlei kreten door de luidsprekers in het stadion. Een tafereel met fascistische trekken waarin het soldatendom wordt verheerlijkt en dat tegelijkertijd ook een kijk geeft op het Turkije van vandaag.
Op een van de bovenste verdiepingen van het Fridericianum bevindt zich de installatie Fix it van de Libanese Mona Hatoum. Die installatie bestaat uit een oude ijzeren fabrieksinventaris waarvan de losse onderdelen beurtelings met behulp van electro- en lichttechniek onder stroom of in het licht komen te staan. En als klapper op de vuurpijl werd er op de erboven gelegen verdieping een sterke performance gegeven in een fictief fotolab annex archief. Vrouwen lopen heen en weer door de strak ingerichte ruimte, halen foto’s en andere archiefstukken uit dozen, houden die op en geven commentaar. De installatie van de Griek Stefanos Tsivopoulos heeft als titel Precarious archive. Uit de uitleg bleek dat het hier gaat om een fotoserie van zo’n negenhonderd foto’s uit de periode 1963-2002, waarin de belangrijkste omwentelingen in naoorlogs Griekenland zijn vastgelegd. Een van de beste installaties en performances op deze documenta. Heb je weinig tijd, kijk dan even in de Documenta Halle naar de ontroerende installatie Sonic Borders van de Mexicaanse kunstenaar Guillermo Galindo die in twee hangende bootjes, gebruikt door bootvluchtelingen, pianosnaren heeft gespannen en andere toevoegingen heeft gerealiseerd.

Neue Galerie en oorlog
Loop vervolgens door naar de Neue Galerie vlak boven het park Karlsaue, waar veel werk hangt met historische referenties. Al vrij aan het begin word je geconfronteerd met de installatie Rose Valland Institute van Maria Eichhorn: een boekenkast vol hoogopgestapelde boeken die indertijd geroofd zijn uit Joods bezit. De boeken vond zij terug in de Zentral und Landesbibliothek Berlin; ze werden indertijd met een J in een archief geregistreerd. Op zichzelf een sobere installatie. Denk je er langer over na dan roept de achterliggende gedachte weerzin op en brengt de trauma’s in herinnering die de joodse bevolking in Duitsland heeft opgelopen; een thema dat je vaker tegenkomt op deze en ook op vorige documenta’s.
In de Neue Galerie is ook de veelomvattende installatie A war Machine van Sergio Zevallos te zien, waarin meer algemeen op het begrip oorlog in gegaan wordt. Zevallos moest in 1989 vanuit Lima naar Duitsland vluchten vanwege zijn kritische kijk op de gewapende conflicten in Peru. In zijn neue Heimat legde hij zich toe op het bestuderen van wetenschappelijke, etnografische dan wel pyschopathologische lexicons. Daarbij onderzoekt hij de geaccepteerde verschillen tussen normaal en niet normaal, tussen beschaafd en primitief. In zijn installatie A War Machine, pleegt hij forensisch onderzoek naar de kwaliteiten van belangrijke personen uit de politiek, de financiële en militaire wereld, de economie, de cultuur en het militair-industriële complex. Daartoe had hij in de Neue Galerie foto’s opgehangen van onder andere Mario Draghi, Marine le Pen, Hillary Clinton, de Duitse defensieminister Ursula von der Leyen en vele anderen. Ook waren er aparte foto’s van alleen hun monden en ogen. Daarmee volgde Zevallos een beproefde forensische methode waarbij wordt gekeken naar de stand van de mond, de vorm van de ogen en de schedel. Voor het volgende stadium van zijn onderzoek plaatste hij een aantal gipsen afdrukken van aanzienlijk geslonken hoofden in houten kisten, een praktijk ontleend aan de Shuar cultuur uit de Amazone regio. Uiteindelijk kwam een laatste selectie van de hoofden in vitrines te hangen, die als een soort fetisj door de kunstenaar in een gesloten circuit met elkaar verbonden werden. Aan de wand twee tekeningen annex fotocollages - op een ervan is Marine le Pen te zien - voorzien van een machtig grote penis in erectie.

Neue Neue Galerie en het experiment
Een oud leegstaand postcentrum in Kassel Nord vormt het decor voor de Neue Neue Galerie, waar de meest actuele kunst van deze documenta wordt getoond. Daar ontdekten we interessante documentaire video’s over de onwaarschijnlijke aanval van een neonazi op een Turkse jongen en de protestbeweging die daaruit voortkwam, verontrustende foto’s van een slachting onder rendieren, gave videoprojecties van Theo Eshetu over de volle breedte van de hal, en een complete installatie van de Spaanse kunstenaar Daniel García Andújar. Andújar gaf zijn installatie de titel The Disasters of War / Trojan Horse. Hij baseerde het werk op gravures en schilderijen van Goya over de verschrikkingen van de Napoleontische oorlogen tegen Spanje. Met behulp van robots maakte Andújar 3d prints die hij aan de wand hing naast foto’s van Goya’s bekende schilderijen. In het midden van de ruimte had hij de installatie Trojan Horse geplaatst, welke bestond uit replica’s van Griekse beelden die waren gemaakt naar mallen uit het historisch museum in Athene. De beelden stonden in houten bekistingen boven elkaar, erbovenuit toornde een opvallende krijger die zowel man als vrouw was. Andújar legde uit dat hij het beeld Trojan Horse gemaakt had naar analogie van het transport van kunstschatten uit het Prado vlak voor het begin van WO II. Zijn Trojan Horse werd in een sublieme performance op 23 juni in het Nordstadtpark Kassel traditioneel verbrand: dan is het de langste dag van het jaar, waarop - een heidens ritueel volgend - in heel Spanje vreugdevuren worden aangestoken (Hogueras de San Juan).

Openbare ruimte en de toekomst
In de openbare ruimte van Kassel troffen we wat toegankelijkere kunst aan. Zo was er in Park Karlsaue een grappig geluidskunstwerk met kwakende kikkers en stemmen van Benjamin Patterson. Wat verder in het park stond een experimentele installatie opgesteld van de Chileense Kunstenaarsgroep Open City. Met eenvoudige vurenhouten balken en gaasdoek had de kunstenaarsgroep een fraaie meeting place gecreëerd. Op het terrein wemelde het van de jonge Duitse kunstenaars en architecten die meehielpen om dit open end project, langzaamaan vorm te geven. Een fraai voorbeeld van cocreatie zoals de Griekse minster van cultuur tijdens de persconferentie verwoordde:
“In het Westen gaan we langzaam maar zeker van het ik-tijdperk naar het wij-tijdperk; ook onder kunstenaars ontstaan nieuwe platforms en samenwerkingsverbanden, die fluïde zijn.”
Haar motto Learning from each other in order to live together, blijkt een uitstekende toevoeging aan deze 14e editie van documenta die bij vlagen boeide.

Documenta 14
What Kassel can learn from Athens

Athene , 8 april t/m 16 juli
Kassel, 10 juni t/m 17 september
www.documenta14.de

Copyright 2017 © Etienne Boileau