Memento mori

Openingswoord uitgesproken door Jannie Hommes ter gelegenheid
van de opening van de gelijknamige tentoonstelling op 23 januari 2015


tekst: Etienne Boileau

Memento mori, vrij vertaald ‘denk eraan dat ook wij ooit zullen sterven’, is het thema van deze tentoonstelling, waarin de dood en de vergankelijkheid centraal staat.
Toch lijkt het alsof we er maar moeilijk aan kunnen wennen dat het leven eindig is. Steeds weer nieuwe titels verschijnen er op boekenmarkt over de verlenging van het leven: ‘Oud worden zonder het te zijn’ en nog meer recentelijk ‘Laat je hersenen niet zitten’. Daarin schrijven artsen en wetenschappers ons voor wat we moeten doen om gezond oud te worden. En daar gaan we gretig op in. Ook besteden we steeds meer tijd en geld aan ons uiterlijk, aan onze buitenkant. Liposuctie, cosmetische chirurgie, aging-fitness en haarimplantaten: we willen per se aan het heersende schoonheidsideaal beantwoorden en het verval in ons uiterlijk - dat met het klimmen der jaren optreedt - niet laten zien. Waarom doen we dat? Is het vanwege sociale deprivatie, zoiets van: “stel je voor dat je er ouder uitziet dan je leeftijdgenoten?” Of willen we de afstand tussen ons en de dood zo groot mogelijk maken? Toch komt het einde onherroepelijk naderbij en treedt het verval in.
Laten we eens kijken wat de kunstenaars die ik heb uitgenodigd met dit thema hebben gedaan.

Nature Morte & de blijvend- jong-en- gezond trend
Hoe wordt er in de kunst over de dood, de vergankelijkheid en het daarmee gepaard gaand verval gedacht?  Komt de blijvend- jong- en- gezond trend ook in de kunst aan bod?
Het antwoord is nee; gelukkig zijn er maar weinig kunstenaars die daarin meegaan. Veel liever benadrukken ze in hun werk de vergankelijkheid, als tegenhanger van al die uiterlijke schijn.
Zo houdt Denise Collignonzich in haar werk al langer bezig met vergankelijkheid. Voor het werk Stilleven als archief – Memento Mori, onderzocht zij het verval en de eindigheid van ons bestaan. De bewerking van de bloemen met natuurrubber en spraypaint vormt een verwijzing naar de ouder wordende mens. Die bloemen krijgen op termijn, als ze hier langer staan en verdrogen, een soort huid die verwantschap vertoont met onze eigen ouder wordende huid.
Giuseppe Licari vatte het thema van de tentoonstelling weer heel anders op, maar past evenmin in de blijvend- jong en gezond trend. Weliswaar laat hij ons zien hoe wij als mensen al millennialang overleven door brood te eten, maar in zijn project Pasta Madre vallen de beelden die gemaakt zijn van brooddeeg langzaam uit elkaar. Dat zie je heel goed op de fotoserie aan de muur, maar ook in dit beeld waarvoor hij zijn eigen in brood gebakken hoofd later in polyester gegoten heeft. Volgens Licari duidt dit verkruimelen van het brood op ernstig verval.
Bij de kunstenaars Driessens en Van den Baar is het begrip Nature Morte al langer onderwerp voor hun kunstwerken. Hier brengen ze het werk Nature Morte II, een werk van vilt en hars dat een omgevallen boeket op de Zuider Begraafplaats in Rotterdam laat zien;  daarin valt de schoonheid van verval op. Subtiel zijn hun tekeningen in epoxyhars van een aangereden ree, eland en hert; de meest letterlijke vorm van nature morte, want het gaat hier om dierlijke slachtoffers in het verkeer.
Piet Rogie bracht voor deze tentoonstelling twee geschilderde doodshoofden op canvas in, en twee liggende naakte mannen, getekende met waskrijt. Je vraagt je af of die schedels iets met die twee mannen te maken hebben en of die mannen dood of levend zijn. Ook hierin komen de thema’s dood en sterven uitgebreid en letterlijk aan bod.

Rituelen
Ik maak even een uitstapje buiten de tentoonstelling. Bij de dood horen rituelen. Met het verdwijnen van religie is ook een deel van de rouwrituelen die wél functioneel waren bij het oud vuil gezet. Het t graf van kunstenaar Peter Giele is door Atelier van Lieshout ontworpen. Het bestaat uit een paarse schedel, de zogenaamde Giele Skull, die is geplaatstbovenop het graf van de overleden kunstenaar. Als die schedel is opengeklapt kunnen er binnenin twee bezoekers op een matras liggen. De schedel is voorzien van een hangslot, zodat alleen de nabije familie dit voorrecht ten deel valt.  U kunt de afbeeldingen op internet vinden.

Psychologie en zingeving
Een andere ontwikkeling die is de laatste decennia ontstond, is onze sterke hang naar psychologie en zingeving. We willen zelf invulling geven aan wat we geloven en hoe we ons leven inrichten. We hechten veel meer waarde aan ons gevoelsleven en de betekenis daarvan, onze persoonlijke ontwikkeling staat centraal. Daarover gaat de tekening van Erik van Lieshout, die hij maakte ten tijde van de opnames van de film Up! In die film gaat hij gesprekken aan met een therapeut over de rol van zijn ouders in zijn leven. Zo ontstonden meerdere tekeningen van hemzelf en zijn ouders. Soms is niet duidelijk of het om een man of een vrouw gaat, een sterke, stoere figuur die wegkijkt. Ze lijkt zich te verzetten of schrap te zetten tegen het idee dat we sterfelijk zijn.

Zelfmoordterrorisme en Jihadisme
Toen wij de tentoonstelling aan het inrichten waren, ontkwam ik er niet aan dat mijn gedachten weg dwaalden naar de gebeurtenissen in Parijs en naar het complexe fenomeen van zelfmoordterrorisme. Een verschijnsel waarvoor meestal een religieuze oorzaak als voorwendsel wordt genoemd, maar dat ook vaak om politieke redenen plaatsvindt. Wat gaat er om in de Palestijnse jongens en meisjes die met een gordel vol explosieven zichzelf in een drukke menigte opblazen ? Hebben zij zichzelf wel terdege voorbereid op hun dood? En calculeren ze daarbij in dat er bij hun acties ook onschuldige slachtoffers vallen?
Zouden zij op dezelfde laconieke manier naar de dood kijken als Piet Rogie ?
“De dood lijkt een lachertje, tenminste voor hemzelf
de dood: slechts een poort met een transparante deur
de dood: ik moet er ’n beetje om lachen nu ik nog leef
Dood? Het lijkt maar zo, maar alleen de dood weet het - en die zegt natuurlijk niets
Doodgaan? Ik heb een broertje dood aan afscheid nemen.”


Charlie Hebdo
En dan de afschuwelijke  gebeurtenissen in de burelen van Charlie Hebdo.  Die kunnen niet onbespreekbaar blijven op deze tentoonstelling. Weliswaar heeft geen enkele deelnemende kunstenaar zich hier in zijn werk over uitgelaten, maar ik heb toch de behoefte daar iets over te zeggen, al realiseer ik me dat het een hele ingewikkelde kwestie is.
Maar toch één opmerking:  Moet de vrijheid van meningsuiting zover gaan dat mensen onder het mom van zelfexpressie het recht hebben het geloof van anderen te bespotten?  Daarover is wat mij betreft het laatste woord nog niet gezegd. Willen we in het Westen wel zo’n dusdanige ongebreidelde vrijheid dat die overal in de wereld levens kost? Zou onze vrijheid van meningsuiting en de daaraan gekoppelde persvrijheid niet op de een of andere wijze begrensd dienen te worden? Ik wil afsluiten met de woorden van Zineb el Rhazoui ( een van de twee overgebleven Arabische redactieleden van Charlie Hebdo) onlangs in een NRC interview: “Wij zijn jarenlang door niemand gesteund. Nu komt de steun ineens uit allerlei hoeken, ook steun die wij helemaal niet willen. We moeten nu het symbool bespotten dat we zelf zijn geworden. En wat is de prijs die we moeten betalen? Een bijna gedecimeerde redactie; die prijs is gewoon veel te hoog.”
Ik wens jullie veel kijkplezier en inzicht in de kwetsbaarheid en vergankelijkheid van ons bestaan en verklaar de tentoonstelling hiermee voor geopend.

copyright © 2015 Etienne Boileau